جنت آدمیکی از مواردی که از آن در قرآن و منابع دینی بحث شده جنت حضرت آدم می‌باشد. ۱ - جنت نخستین جایگاه حضرت آدمدر سه سوره قرآن به مناسبتِ اشاره به آفرینش آدم و زوج او، نخستین سکونت‌گاه این «زوج» با عنوان جنّت معرفی شده است. بنابر قرآن، در این جنّت، آن‌دو از همه خواستنی‌ها و زندگی سراسر نعمت و فراوانی و خوشی برخوردار بودند. اما در کنار این فراوانی و رفاه، به آن دو هشدار داده شده بود که به درخت معینی نزدیک نشوند (و میوه آن را نخورند)، همچنین از خطر فریب شیطان برحذر داشته شده بودند تا نیت انتقام‌جویانه او در راندن این دو از جنّت تحقق نیابد. ۲ - علت فرود حضرت آدم از نخستین جایگاهشطبق قرآن، فریب شیطانی روی داد و آدم و زوج او با تن دادن به عصیان پروردگار و شکستن نهی خدا ــ به تعبیر قرآن، اطاعت شیطان ــ و خوردن میوه درخت ممنوعه، لغزیدند و سرانجام از جنّت فرود آمدند و در زمین قرار یافتند و زندگی نوع انسان، پس از این هبوط، در زمین آغاز شد. ۳ - موارد قابل تأمل در مورد داستان حضرت آدممجموعه بیانات قرآن در این باره، توجه مفسران و سایر دانشمندان را به خود جلب کرده است: ویژگی‌های سکونت‌گاه آدم و همسرش (نبودِ گرسنگی و برهنگی و تشنگی و آفتاب‌زدگی، و آسایش و برخورداری از همه‌گونه نعمت)، نقطه کانونی فریب شیطان (برانگیختنِ میل آدم به جاودانگی و زیستن در زمره فرشتگان)، منشأ و زمینه لغزش آدم (عصیان، نسیان، فقدان عزم)، پیامدهای عصیان (ستمگر شدن، به سختی افتادن، آشکار شدن پوشیدگی‌ها) و از همه مهمتر هبوط آدم و شکل‌گیری گونه زیست بنی‌آدم در زمین و اعلام تقدیر تشریعی خدا برای این نوع به اقتضای ویژگی‌های وجودی و فضای زیستن آنان ــ در قالب فرستادن هدایت‌گران و وعده فلاح و رهایی از سختی و گمراهی برای کسانی که هدایت الهی را پذیرفته‌اند ــ در پی توبه آدم و برگزیده شدن او. پرسش از حکمت اسکان آدم در جنّت و اینکه آیا اگر او مرتکب عصیان نمی‌شد مسیر کلی حرکت بنی‌آدم چه تفاوتی می‌کرد؛ پرسش از رابطه این عصیان با عصمت پیامبران؛ پرسش از تحریمی یا تنزیهی یا ارشادی بودن نهی از نزدیک شدن به درخت ممنوعه؛ پرسش از چیستی درخت ممنوعه؛ و پرسش از مفهوم و محتوای توبه آدم از جمله این مواردِ تأمل بوده است. ۴ - اقوال بزرگان در مورد نسبت جایگاه نخست آدم و جنت موعوددر این میان، پرسش از جای این جنّت و نیز نسبت آن با جنّت موعود بیشترین ارتباط را با بحث جنّت داشته است. در تفاسیر و کتاب‌های کلامی در باره این جنّت سه قول وجود دارد. ۴.۱ - فخر رازیفخر رازی هر سه قول را همراه با دلایل قائلان آن‌ها به‌تفصیل آورده است: ۱) باغی در زمین، ۲) جنّتی در آسمان، غیر از جنّت موعود، ۳) جنّت موعود. به نظر می‌رسد او هر سه قول را هم پذیرفتنی و هم غیرقطعی می‌دانسته و بنابراین به عدم‌امکان اظهارنظر قطعی رأی داده است. [۱۴]
طبرسی، تفسیر مجمع البیان،ذیل بقره: ۳۵.
۴.۲ - مجلسیمجلسی به همین سه قول با برخی دلایل آن‌ها اشاره و احادیثی را نقل کرده که در برخی از آن‌ها جنّت آدم همان جنّت موعود معرفی شده و در برخی دیگر، از باغ‌های دنیا؛ وی نتیجه گرفته است که انتخاب جزمی هریک از این اقوال بی‌اشکال نیست، ضمن اینکه شاید این جنّت، جنّتی برزخی بوده‌باشد. [۱۷]
مجلسی، بحارالانوار، ج ۸، ص ۱۴۶.
[۲۰]
ابن‌قیم جوزیه، حادی الارواح الی بلاد الافراح، ج۱، ص ۵۲ ـ ۷۵، چاپ سید جمیلی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۴.۳ - محمد عبدهاز مفسران متأخر، محمد عبده [۲۱]
محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، ذیل بقره: ۳۵، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۱، مصر ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴.
قاطعانه به زمینی بودن جنت آدم رأی داده و آن را نظر محققان اهل سنّت، از قدیم، دانسته است، [۲۲]
محمدبن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنّه (تفسیرالماتریدی)، ج۱، ص۴۲۵، چاپ مجدی باسلّوم، بیروت ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۲۳]
محمدبن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنّه (تفسیرالماتریدی)، ج ۴، ص ۳۷۶، چاپ مجدی باسلّوم، بیروت ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
۴.۴ - طباطبائیطباطبائی [۲۴]
طباطبائی،المیزان، ج ۱، ص ۱۳۲.
[۲۵]
طباطبائی،المیزان، ج ۸، ص ۳۹.
[۲۶]
طباطبائی،المیزان، ج ۱۴، ص ۲۱۸ـ۲۱۹.
این جنّت را در آسمان، غیر از جنّت موعود و از سنخ عالم برزخ معرفی کرده و بیان قرآن در این باب را از جهت دیگری نیز درخور توجه دانسته است: این گزارش، تمثیلی است از زندگی یکایک انسان‌ها پیش از آمدن به دنیا؛ خدا آنان را در نیکوترین قوام آفریده و در جنّت اعتدال ساکن کرده و از آن‌ها خواسته است که به سراب دنیا دل نبندند.
۵ - جنت در منابع عرفانیدر منابع عرفانی، گاه بیانی تأویلی از جنّت آدم ارائه شده [۲۷]
حیدر بن علی آملی، جامع‌الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص ۲۷۳ـ ۲۷۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
و گاه سنخ و رتبه وجودی آن مطرح شده است، مثل این توضیح که جنّت آدم با جنّت آخرت ذاتاً تفاوتی نداشته و فقط آن جنّت در قوس نزول متحقق شده بوده است. [۲۸]
جلال‌الدین آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم، ج۱، ص ۵۱۸، مشهد ۱۳۸۵.
۶ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) جلال‌الدین آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم، مشهد ۱۳۸۵. (۳) حیدر بن علی آملی، جامع‌الاسرار و منبع الانوار، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش. (۴) ابن‌قیم جوزیه، حادی الارواح الی بلاد الافراح، چاپ سید جمیلی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۵) محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۱، مصر ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴. (۶) طباطبائی،المیزان. (۷) طبرسی، تفسیر مجمع البیان. (۸) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰. (۹) محمد بن محمد ماتریدی، تأویلات اهل‌السنّه (تفسیرالماتریدی)، چاپ مجدی باسلّوم، بیروت ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵. (۱۰) مجلسی، بحارالانوار؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جنت»، شماره۵۰۷۵. |